Çeviri Yoluyla Manipülasyon ve Dezenformasyon: Rusya–Ukrayna Savaşı’nda Medya Söylemleri Üzerine Bir İnceleme

Öz

Bu çalışma, çevirinin yalnızca diller arası bir aktarım aracı değil, aynı zamanda ideolojik bir güç aracı olduğunu savunmaktadır. Özellikle savaş dönemlerinde çeviri, bilgi aktarımından öte bir işlev kazanarak dezenformasyonun ve manipülasyonun taşıyıcısı hâline gelebilmektedir. Rusya–Ukrayna Savaşı örneği üzerinden yapılan bu inceleme, farklı medya kuruluşlarının aynı olayı İngilizceye nasıl çevirdiğini ve bu çevirilerin hangi politik amaçlara hizmet ettiğini analiz etmektedir. Çalışmada RT (Russia Today), The Kyiv Independent, Ukrainska Pravda ve BBC Monitoring gibi yayınlardan alınan örnekler, çeviri yoluyla oluşturulan ideolojik söylemleri karşılaştırmalı olarak ortaya koymaktadır. Bulgular, çevirinin tarafsız bir eylem olmaktan çok uzak olduğunu; savaş dönemlerinde politik bir araç olarak kullanıldığını göstermektedir.

1. Giriş

Dil, tarih boyunca yalnızca iletişim değil, aynı zamanda iktidarın bir aracıdır. Özellikle savaş dönemlerinde kullanılan dil, kitlelerin düşüncelerini şekillendiren güçlü bir propaganda aracına dönüşür. Çeviri, bu süreçte en stratejik unsurlardan biridir. Çünkü çeviri sayesinde bir ulusun kendi anlatısı, farklı dillerde yeniden üretilir, yeniden anlamlandırılır ve küresel kamuoyuna sunulur. Rusya–Ukrayna Savaşı, bu duruma örnek teşkil eden en güncel ve çarpıcı olaylardan biridir. Savaşın başlamasıyla birlikte, Rusya ve Ukrayna medyası olayları farklı biçimlerde İngilizceye çevirmeye başlamış; bu çeviriler, uluslararası kamuoyunun algısını doğrudan etkilemiştir. Bu makale, savaş dönemlerinde çeviri yoluyla yapılan dezenformasyonu ve manipülasyonu örneklerle incelemektedir.

2. Kuramsal Arka Plan

Çeviride manipülasyon kavramı, 1980’lerde 'Manipülasyon Okulu' olarak bilinen bir grup akademisyen tarafından ortaya atılmıştır. Theo Hermans (1985), 'Hiçbir çeviri masum değildir' diyerek, her çevirinin belli bir ideolojik ya da kültürel bağlam içinde üretildiğini vurgular. Benzer şekilde Mona Baker (2006) da, çevirmenin tarafsız bir aracı değil, söylem üretiminde aktif bir özne olduğunu belirtir. Gideon Toury ve Itamar Even-Zohar’ın sistem kuramları, çevirinin yalnızca dilsel bir faaliyet değil, toplumsal bir sistemin parçası olduğunu öne sürer. Dolayısıyla çevirmen, ideolojik, ekonomik veya kültürel baskılarla yönlendirilen bir aktördür. Dezenformasyon kavramı ise Wardle ve Derakhshan (2017) tarafından 'kasıtlı olarak yanlış veya yanıltıcı bilginin üretilmesi ve yayılması' olarak tanımlanır. Savaş dönemlerinde çeviri, dezenformasyonun taşıyıcısı hâline gelir. Çevirmen, hangi kelimeyi seçeceğine karar verirken aslında hangi politik çerçeveyi güçlendireceğini de belirler.

3. Çeviri Yoluyla Manipülasyon ve Dezenformasyon

Rusya–Ukrayna savaşında medyadaki çeviriler, dilin nasıl bir propaganda aracına dönüştüğünü açıkça göstermektedir. Örneğin, Rus devlet destekli RT (Russia Today) kanalında 24 Şubat 2022’de yayımlanan haberde şu ifade kullanılmıştır: “Russia has launched a *special military operation* in Ukraine to protect the people of Donbas.” (Rusya, Donbas halkını korumak amacıyla Ukrayna’da özel bir askerî operasyon başlattı.) (RT News, 24 Şubat 2022). Bu çeviride 'invasion' (istila) kelimesinin kullanılmaması, olayın yumuşatılmış bir şekilde aktarılması anlamına gelir. The Guardian gazetesi (25 Şubat 2022) bu durumu 'RT, Rusya’nın istilasını ‘özel askerî operasyon’ olarak tanımladı ve bilerek ‘istila’ kelimesinden kaçındı.' şeklinde yorumlamıştır. Bu dil stratejisi, savaşın meşrulaştırılmasına hizmet eden bir dezenformasyon biçimidir. Mariupol doğum hastanesi saldırısında ise Ukrayna kaynaklı The Kyiv Independent (9 Mart 2022) ‘Russia bombs maternity hospital in Mariupol.’ ( Rusya Mariupol doğum hastanesini bombaladı) başlığını kullanırken, RT (9 Mart 2022) ‘Russia denies targeting civilians; hospital was used by Ukrainian militants.’ ( Rusya sivilleri hedef almayı reddeder; hastane Ukraynalı militanlar tarafından kullanılıyordu) şeklinde çevirmiştir. BBC Monitoring (10 Mart 2022), Rus medyasının bu saldırıyı 'kurgulanmış bir saldırı' olarak nitelendirdiğini bildirmiştir. Bu örnekler, çevirinin savaş söylemlerinde hakikat üretme gücüne sahip olduğunu göstermektedir.

Haber çevirilerinde manipülasyon çoğu zaman doğrudan yalan değil, kelime seçimleri ve bağlam kaydırmaları yoluyla yapılır. RT, “civilian casualties” (sivil kayıplar) yerine sıklıkla “collateral damage” (yan hasar) gibi daha nötr terimleri tercih ederek Rusya’nın eylemlerini yumuşatır. BBC ise daha açık ve doğrudan bir dil kullanarak Rusya’nın sivilleri hedef aldığını ifade eder. Ayrıca Rus medyası, Ukrayna'ya yönelik Batı desteğini "dayanışma" veya "demokrasiye destek" olarak çevirmek yerine, bu desteği kasıtlı olarak bir "Western geopolitical game" (Batı jeopolitik oyunu) olarak çerçevelemiştir. Bu strateji, çeviri yoluyla Ukrayna halkının iradesini hiçe sayarak çatışmayı, Rusya ile NATO/ABD arasında süregelen bir vekalet savaşı olarak algılatmayı amaçlamıştır. ( Leiden University)

Bu örnekler, çeviri yoluyla yapılan yönlendirmelerin yalnızca bireysel değil, sistematik ve kurumsal olabileceğini göstermektedir.

4. Çevirmen Tarafsız mıdır?

Çevirmen, yalnızca diller arasında bir köprü değildir; aynı zamanda kültürler ve ideolojiler arasında bir arabulucudur. Bu nedenle, 'çevirmen tarafsız olmalı mıdır?' sorusu, çeviri etiğinin en tartışmalı alanlarından biridir. Mona Baker’a (2006) göre, çevirmen tamamen tarafsız olamaz; çünkü her çeviri, bilinçli ya da bilinçsiz biçimde belirli bir anlatıyı güçlendirir. Rusya–Ukrayna örneğinde çevirmenlerin görev aldığı medya kurumları politik baskı altındadır. Bu nedenle çeviri, yalnızca dilsel değil, etik bir eylemdir. Bir kelimenin çevrilip çevrilmemesi bile, savaşın algısını değiştirebilir. Çevirmen, bu durumda tarafsız kalmak yerine hakikate sadık kalmak sorumluluğunu üstlenmelidir.

5. Bulgular ve Tartışma

İnceleme, çeviri sürecinde manipülasyonun üç temel düzeyde gerçekleştiğini göstermektedir: (1) Sözcük seçimi düzeyinde — ‘istila’ yerine ‘operasyon’ gibi kelimelerin tercih edilmesi; (2) Söylem düzeyinde — failin gizlenmesi veya sorumluluğun yön değiştirmesi; (3) Duygusal ton düzeyinde — Ukrayna medyasının dramatik, Rus medyasının ise nötr dil kullanması. Bu durum, çevirinin bir anlatı mühendisliği aracı olarak kullanıldığını göstermektedir.

6. Sonuç

Rusya–Ukrayna savaşı örneği, çevirinin uluslararası politikada ne kadar güçlü bir rol oynayabileceğini göstermiştir. Çeviri, yalnızca diller arasında değil, gerçeklikler arasında da bir köprü kurar; ancak bu köprü, çoğu zaman ideolojik bir filtreyle şekillenir. Çevirmen, savaş dönemlerinde yalnızca bir aracı değil, aynı zamanda etik bir özne olarak sorumluluk taşır. Bu nedenle, çeviri süreci tarafsızlıktan ziyade sorumluluk ekseninde değerlendirilmelidir.

KAYNAKÇA

• Baker, M. (2006). Translation and Conflict: A Narrative Account. Routledge.

• BBC Monitoring. (2022, 10 Mart). Mariupol hospital attack: Russia claims it was staged. https://www.bbc.com/news/world-europe-60697380

• Hermans, T. (1985). The Manipulation of Literature: Studies in Literary Translation. Croom Helm.

• RT. (2022, 24 Şubat). Russia launches special military operation in Ukraine. https://www.rt.com/russia/550315-putin-military-operation-donbass/

• RT. (2022, 9 Mart). Russia denies targeting civilians in Mariupol, says hospital used by militants. https://www.rt.com/russia/552612-mariupol-hospital-attack/

• The Guardian. (2022, 25 Şubat). RT news channel in UK criticised for pro-Russia slant on Ukraine crisis. https://www.theguardian.com/media/2022/feb/25/rt-news-channel-uk-pro-russia-slant-ukraine-crisis

• The Kyiv Independent. (2022, 9 Mart). Russia bombs maternity hospital in Mariupol. https://kyivindependent.com/national/russia-bombs-maternity-hospital-in-mariupol

• Ukrainska Pravda. (2022, 10 Mart). Pregnant women buried under rubble after Russian airstrike on Mariupol hospital. https://www.pravda.com.ua/eng/news/2022/03/10/7330065/

• Wardle, C., & Derakhshan, H. (2017). Information Disorder: Toward an interdisciplinary framework for research and policymaking. Council of Europe report.

Rabia GÜRBÜZ 

Bölgesel Analiz Topluluğu

İngilizce Mütercim Tercümanlık

Muğla Sıtkı Koçman Üniversitesi