KIRGIZİSTAN - TÜRKİYE İKİLİ İLİŞKİLERİ

 

Kırgızistan, Orta Asya’da yer alan bağımsız Türk devletlerinden bir tanesidir. Sovyetler Birliğinin (SSCB) 1991 yılında dağılmasıyla birlikte diğer otonom devletler gibi bağımsızlığını ilan etmiştir. Kırgızistan coğrafi olarak 7 bölgeden oluşmakla birlikte ülkenin başkenti Bişkek’tir. Yüzölçümü 199.900 kilometrekare olmasına rağmen ülkenin %90’ı dağlıktır. Nüfus yaklaşık 7 milyondur. Kırgızistan’ı bağımsızlığı sonrası diğer Türki cumhuriyetlerde olduğu gibi ilk tanıyan ülke Türkiye Cumhuriyeti’dir.

   Küreselleşen ve çok kutuplu bir döneme giden politik dünyada uluslararası örgütler aktif rol oynamaktadır. Orta Asya bölgesi uluslararası ilişkiler bağlamında hiç şüphesiz önemli bir yere sahiptir. Kırgızistan ve Türkiye arasında ortak ve uzun tarih; derin kültürel bağlara, halklar arasında ise kardeşliğe dayalı bir etkiye dayanmaktadır bunun göstergesi olarak kuvvetli bir siyasi ilişki, diplomatik ve ekonomik ilişkilere yansımaktadır.

 

   Bu bağlamda Türkiye Cumhuriyeti gerek Kırgızistan gerekse diğer Türk Cumhuriyetleri için bir örnek-model ülke niteliğini taşımaktadır. Türkiye, Kırgızistan’ın en önemli siyasi ve ekonomik ortaklarından birisidir.

 

    Kırgızistan, bağımsızlığı sonrası dış politikada; Moskova yönetimine bağlı kalmak yerine bağımsız ve egemen bir aktör olarak uluslararası arenada tanınma ve dış politika faaliyetlerini yabancı devletlerle geliştirilmesini hedeflemiştir. Bahsettiğimiz üzere Orta Asya ülkesi olan Kırgızistan; Rusya, Çin, Arap ve Fars kültürleri arasında kesişme noktasıdır. Dolayısıyla jeopolitik ve jeoekonomik açıdan Kırgızistan ön plana çıkmaktadır. Kırgızistan’ın dış politikasında Türkiye ile ilişkileri özel bir yere sahiptir. Türkiye Cumhuriyeti’nin Türki devletler ile derin tarihsel bağları haricinde Müslüman nüfusu barındıran bir ülke olmasıyla birlikte laik ve demokratik yönde gelişmesini sağlayabildiği için Orta Asya devletlerine bir örnek niteliğini taşımaktadır.

    Dönemin Cumhurbaşkanı Turgut Özal’ın siyasi atılımı üzerine Türk devletleri ile bütünleşme sürecine girilmiş ikili ilişkilerde büyük adımlar atılmaya başlanmıştır. Bahsedildiği üzere Kırgızistan’ın bağımsızlığını ilan etmesiyle birlikte diplomatik ilişkiler başlamıştır. “Kırgızistan ve Türkiye Arasında Dostluk ve İşbirliği İle İlgili” anlaşmayı Cumhurbaşkanı Turgut Özal ve Kırgızistan Devlet Başkanı Askar Akayev’in imza atmaları bu ilişkinin başlangıcı olmuştur. Bağımsızlık sonrası dönemde ilişkilerin gelişmesinde etkili olan faktörler kronolojik olarak 1992 yılında iki ülkede elçiliklerin açılması; 1997 yılında “Ebedi Dostluk ve İşbirliği Anlaşması” 1999 yılında “Türkiye ve Kırgızistan: Birlikte 21. yüzyıla” bildirisi; 2011 tarihli “Yüksek Düzeyli Stratejik İşbirliği Konseyi Kurulmasına İlişkin Ortak Açıklama” ikili ilişkilerdeki temel metinler arasındadır Bu belgeler, iki ülke arasındaki bugünün stratejik işbirliğinin temelidir, bunların haricinde 100’ü aşkın çeşitli konularda resmi imzalı belgeler bulunmaktadır.

   İkili ilişkiler ilk etapta iktisadi yönde olmakla birlikte daha sonrası ise sosyal kültürler arasında devam etmiştir. Bunun en bariz örneği Kırgız-Türk Manas Üniversitesi’nin kurulmasıdır. 1995 yılında Türkiye tarafından kurulan üniversite her yıl daha iyi bir eğitim sunması amacıyla Türkiye tarafından desteklenmektedir ve yıllık olarak 25 Milyon $ hibe edilmektedir. Bu üniversite, ülkedeki en kaliteli eğitim kurumları arasında sayılmaktadır. Böylelikle Kırgız-Türk Manas Üniversitesi örnek bir ‘Türk Dünyası Model Üniversitesi’ konumundadır.  

    Kırgızistan yer altı kaynakları bakımından zayıf olmasına rağmen Türkiye ile ilişkilerinde diğer ticari alanlar başta olmak üzere küçük ve orta derecede ticari gelişmeler oluşmuştur. Pragmatik bir temeli oluşturan ve karşılıklı menfaati temsil eden iktisadi ilişkiler Türk şirketlerinin Kırgızistan topraklarında önemli yatırımlarana yol açmıştır. 1992-2001 yılları döneminde Türk firmaların yatırımları 350 milyon dolar olarak hesaplanırken ülkedeki toplam yabancı yatırımların yaklaşık %30’nu oluşturmaktaydı. Bu oran yeni kurulan bir devlet için son derece önemli ve bağımlılık yaratan bir rakamdır. Gelecekte oluşacak olan ikili ilişkininde önemli bir zemin kaynağı olarak yorumlanabilir.

     Bahsettiğimiz üzere ikili ilişkiler sadece ticari bir boyutta değil eş zamanlı olarak kültürel ve eğitim alanında devam etmiştir. Türkiye Cumhuriyeti’nin Polis Akademisi, Kara Harp Okulu ve üniversitelerin değişik uzmanlık dallarında Kırgızistan kadrolarını hazırlamasının yanında iki devlet arasında öğrenci değişimi çalışmaları da yapılmaya başlanmıştır. Türkiye tarafından Kırgızistan Silahlı Kuvvetleri’ne askeri ve teknik alanda da ciddi destek sağlanmış ve ilişkiler bu alanlarda derinleştirilmiştir. Askeri kadroları eğitme alanında Türkiye ile ciddi iş birliği yapılmakta ve Türkiyebu duruma katkı sunmaktadır. Son dönemlere geldiğimizde ikili ilişki daha da artarak bir ivme kazanmış bu da verilere yansımıştır. İki ülke arasında ticaret ilişkileri zamanla gelişmekte olup 2016 yılına geldiğinde hacmi bakımından 459,4 milyon dolara ulaşmıştır. Kırgızistan’ın Türkiye’deki Büyük Elçilik verilerine göre,            Kırgızistan ile Türkiye arasındaki ticaret hacmi 2017 yılında 534,1 milyon, 2018 yılında 455,9 milyon, 2019 yılında 519,2 milyon USD oluşturdu. 2020 yılında iki ülke arasında alım satım ticareti - 507,5 milyon dolardır. Bunun içerisinde ihracat - 91,1 milyon ve ithalat ise - 416,4 milyon Amerikan doları olarak gerçekleşti. Türkiye Kırgızistan ile olan ticaretinde net ihracatçı konumundadır. 2015- 2018 döneminde ortalama yıllık 300 milyon USD üzerinde ihracat gerçekleştirilmiştir. 2019 yılı itibari ile de ihracat miktarı önce 400 milyon USD üzerine çıkmış ardından 2021’de bu miktar yaklaşık 750 milyon USD seviyesine yükselmiştir. 2022’de ise ülkeye olan ihracatımız bir önceki yıla kıyasla %20 artarak 903 milyon USD’ye yükselmiştir. Böylece ihracatta son yılların en yüksek seviyesine ulaşılmıştır. İhracattaki bu artışta örme giyim eşyası ve altın-mücevher ihracatının sırasıyla %45 ve %14 artması etkili olmuştur. Türkiye’nin ülkeden olan ithalatı ise 2018 yılına kadar 100 milyon USD üzerinde gerçeklemiş bu tarihte ise 64 milyon USD ile en düşük noktayı görmüştür. Bu tarihten sonra 2022 yılına kadar üç haneli rakamlara çıkmayan ithalat 2021 yılında 86 milyon USD olarak gerçekleşmiştir. 2022’de ise bir önceki yıla kıyasla %38 artan ithalat 120 milyon USD’ye ulaşmıştır. Böylece 2022 yılında Kırgızistan ile olan dış ticaret hacmimiz 1 milyar USD seviyesine ulaşarak, dış ticaret fazlası ise 783 milyon USD’ye yükselerek rekor kırmıştır. 

  Sağlık alanında ise Kırgız-Türk Manas Üniversitesi’ndeTıp Fakültesi açılmıştır. Sağlık alanında işbirliği faaliyetleri çerçevesinde 2014 yılında Kırgız Cumhuriyeti Hükümeti ile Türkiye Cumhuriyeti Hükümeti arasındaki yapılan anlaşma ve 2019’da ki Ek Protokol uyarınca, Türkiye Cumhuriyeti’nin sağlık kurumlarında, hastanelerinde her yıl 150 Kırgız vatandaşına ücretsiz tedavi görme kontenjanı sağlanmıştır. Sonuç olarak tarihsel yakınlık iki ülke arasında ki ilişkileri çok üst seviyelere taşımış ve her alanda ortak hareket ve atılımlar yaşanmıştır. Türk Devletleri Teşkilatı ile atılan adımlar Kırgızistan ve Türkiye açısından bu ilişkileri daha da geliştirmiştir. Derin bağlar uyarınca ikili ilişkilerin yetersiz kaldığı açıktır. Uluslararası arenada iki kardeş devletin birlikte hareket etmesi, şüphesiz iki tarafa da ciddi kazanımlar sağlayacaktır...

Kaynakça

Türkiye-Kırgızistan Siyasi İlişkileri // T.C. Dış İşleri Bakanlığı. – https://www.mfa.gov.tr/turkiye-kirgizistan-cumhuriyeti-siyasi-iliskileri.tr.mfa,

Ticaret ve Ekonomik İşbirliği // Kırgız Cumhuriyeti Ankara Büyükelçiliği. – https://mfa.gov.kg/tr/dm/posolstvo-kyrgyzskoy-respubliki-v-tureckoy-respublike/-5df08ea205f69,

Toktomuşev, K. Vneşnyaya politika nezavisimogo Kırgızstana (Bağımsız Kırgızistan’ın Dış Politikası). – Bişkek, 2001. – S. 115.

(1)    https://www.deik.org.tr/uploads/kirgisiztan-bilgi-notu-nisan-23.pdf

AHMET KAYA

BÖLGESEL ANALİZ TOPLULUĞU

MUĞLA SITKI KOÇMAN ÜNİVERSİTESİ

SİYASET BİLİMİ VE ULUSLARARASI İLİŞKİLER