KARABAĞ’DA SON DURUM

Karabağ Sorunu Nasıl Başladı?

Azerbaycan-Ermenistan çatışmasının kökeni 20. yüzyılın başlarına dayanmaktadır. Sovyetler Birliği döneminde, Josef Stalin Azerbaycan sınırları içinde bulunan Dağlık Karabağ’da bir Ermeni özerk bölgesi oluşturma kararı verdiğinde farklı bölgelerden çok sayıda Ermeni'yi buraya yerleştirmiştir.

Sovyetler Birliği zayıflamaya başladığında, Ermeniler Karabağ'ın Sovyet Azerbaycan'dan Sovyet Ermenistan'a devredilmesine ilişkin taleplerini dillendirdiler. İki toplum arasındaki anlaşmazlık çatışmaya, 1990'lı yılların başlarında da geniş çaplı savaşa dönüştü.

Rusların desteğini de alan Ermeniler, 1991’de Hankendi’ni, 1992’de Şuşa ve Hocalı’yı işgal etti. Daha sonra Laçın, Hocavend, Kelbecer ve Ağdere'yi de ele geçiren Ermeniler, 1993'te Ağdam'a girdi. Ağdam'ı, Cebrayıl, Fuzuli, Gubadlı ve Zengilan illerinin işgali izledi. Ermeniler bu süreçte Azerbaycan Türklerine karşı katliamlar yaptı. Azerbaycan topraklarının yüzde 20'si işgal edildi, 1 milyona yakın Azerbaycanlı da yaşadıkları bölgeleri terk etmek zorunda kaldı.       

Karabağ Sorununun Tarihsel Serüveni

1-2 Aralık 1987

Sovyetler Birliği içerisinde yer alan ve oblast (bölge) statüsünde olan Dağlık Karabağ'da Ermenilerin çoğunlukta olduğu Çardıklı kasabasında yönetim liderinin görevden alınmasıyla başlayan protestolar Azerbaycan polisi tarafından bastırıldı.

13 Şubat 1988

Azerbaycan Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti içerisindeki Dağlık Karabağ Özerk Oblastı'nın Ermenistan Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti'ne bağlanmasını talep edenler Hankendi şehrinde sokağa döküldü.

20 Şubat 1988

Dağlık Karabağ Özerk Oblastı Ulusal Konseyi Olağanüstü Toplantısı'nda Ermeni temsilciler bölgenin Ermenistan ile birleşmesinden yana karar aldı. Moskova bu kararı kabul etmedi.

26 Şubat 1988

Dağlık Karabağ'ın Ermenistan ile birleşmesini destekleyen bir milyon kişi Erivan'da yürüyüş düzenledi.

27-29 Şubat 1988

Sovyet kayıtlarına göre 26'sı Ermeni ve 6'sı Azerbaycan türkü toplam 32 kişinin hayatını kaybettiği Sumgayıt Olayları yaşandı.

Sumgayıt Olaylarında Ermenistan'a tepkili Azerbaycan Türkleri ayaklanmış, çıkan şiddet olaylarında Ermeni nüfusu hedef alınmıştı. Kentin Ermenileri bölgeyi terk etmek zorunda kalmıştı.

15 Haziran 1988

Ermeni Yüksek Sovyeti, Sovyet Anayasası'nın 70. maddesini temel alarak, Dağlık Karabağ Özerk Oblastı'na bölgenin Ermenistan Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti'ne bağlanmasına yönelik yetki verdi.

21 Eylül 1988

Moskova, Dağlık Karabağ Özerk Oblastı'nda sıkıyönetim ilan etti.

Ağustos 1989

Azerbaycan, Ermenistan ve Dağlık Karabağ'a ekonomik yaptırımlar uyguladı. On binlerce kişi evlerini terk etmek zorunda kaldı, binlercesi de hayatını kaybetti.

13-20 Ocak 1990

Azerbaycan'ın başkenti Bakü'de, Ermeni toplumuna yönelik saldırılar patlak verdi.

Ocak-Haziran 1991

Sovyetlerin desteğindeki Azerbaycan birlikleri, silahlanan Ermeni güçlerine karşı Koltso Harekâtı başlattı. Şaumyan'daki 24 köyde Ermeniler evlerini terk edip göç etmek zorunda kaldı.

10 Aralık 1991

Sovyetler Birliği'nin yıkılmasından birkaç gün önce Dağlık Karabağ'da referandum düzenlendi. Halkın yüzde 99,89'u tam bağımsızlıktan yana oy kullandı. Yasal olmadığı gerekçesiyle referandumu tanımayan Bakü, Dağlık Karabağ'ın özerklik statüsünü sonlandırdı.

Azerbaycan'ın yönetimi ele alma girişimlerinde çıkan şiddet olaylarında, Ermenistan hükümeti Dağlık Karabağ'daki bağımsızlık hareketine destek verdi. Bu olaylarda 25 bin kişi yaşamını yitirdi, çok daha fazlası evlerini terk etti.

25-26 Şubat 1992

Ermenilerin yüzlerce kişiyi katlettiği "Hocalı Katliamı", İnsan Hakları İzleme Örgütü'ne göre Dağlık Karabağ'da süren savaşın en kanlı dönemi olarak tarihe geçti.

Azerbaycan makamları verilerine göre, 7 bin nüfuslu Hocalı'da 600'den fazla kişi yaşamını yitirdi. Türkiye'de hazırlanan bir rapora göre binlerce bina yerle bir oldu.

Nisan-Kasım 1993

Devam eden çatışmalar kapsamında Ermeni güçleri Azerbaycan'a bağlı Kelbecer, Ağdam, Füzuli, Cebrayıl, Kubadlı ve Zengilen gibi kentleri işgal etti.

Birleşmiş Milletler kararlarına rağmen işgal edilen bölgelerden çıkmayan Ermenistan, Dağlık Karabağ ve çevresindeki bölgelerin kontrolünü fiilen ele geçirdi.

Çatışmalar nedeniyle bölgede yaşayan 600 binden fazla Azerbaycan Türkleri ve 200 binde fazla Ermeni evlerini zorla terk etmek durumunda kaldı.

9-11 Mayıs 1994

Rusya'nın ara buluculuğunda kapsamlı bir ateşkes anlaşması yazıldı. Azerbaycan, Ermenistan ve Dağlık Karabağ'ın savunma makamları bu anlaşmaya imza attı. Anlaşma 12 Mayıs 1994'te yürürlüğe girdi.

Çatışmaların durması için askerden arındırılmış alan belirlendi. Ancak, her iki taraf da 1994'ten bu yana bu bölgenin sınırlarını ihlal ederek ölümlere neden oldu.

6 Aralık 1994

Avrupa Güvenlik ve İş birliği Teşkilatı (AGİT) kapsamında Dağlık Karabağ sorunun çözülmesi amacıyla Minsk Grubu adında bir eş başkanlık oluşturdu.

Fransa, Rusya ve Amerika Birleşik Devletleri önderliğinde kurulan grubun üyeleri arasında Ermenistan ve Azerbaycan'ın yanı sıra Türkiye, Almanya, İtalya, Belarus, İsveç ve Finlandiya da bulunuyor.

- 1994'te ateşkes ilan edilse dahi herhangi bir barış anlaşması imzalanmadı.

 

KARABAĞ SAVAŞI 2020

Çatışmalar 27 Eylül 2020 sabahı, Karabağ Savaşı (1988-1994) sonrasında kurulan temas hattında başladı ve her iki taraf da askerî ve sivil kayıplar bildirdi. Başlangıçta karşılıklı devam eden sınır çatışmaları, Azerbaycan kuvvetlerinin kademeli olarak ilerleyişi ile de jure olarak Azerbaycan'a ait olan Dağlık Karabağ ile Dağlık Karabağ etrafındaki yedi rayondaki Ermenistan ve Dağlık Karabağ Cumhuriyeti'nin işgalini sona erdirmeye evrildi. Çatışmalar sonucu, Ermenistan ve Dağlık Karabağ Cumhuriyeti, sıkıyönetim ve topyekûn seferberlik ilan ederken, Azerbaycan ise 28 Eylül'de ilan edilen kısmi sıkıyönetim sonrası sokağa çıkma yasağı ve sınır hattı boyunca savaş hâli ilan etti.

Çok sayıda ülke ve Birleşmiş Milletler çatışmayı şiddetle kınadı ve her iki tarafı da gerilimi azaltmaya ve müzakereleri gecikmeden sürdürmeye çağırdı. 10 Ekim'de Uluslararası Kızılhaç Komitesi desteği ve Rusya arabuluculuğunda hem Ermenistan hem de Azerbaycan tarafından kabul edilen insanî ateşkes resmen yürürlüğe girse de ateşkes her iki taraf tarafından da tamamen göz ardı edilerek ölülerin planlanan dönüşü ve yaralı ve tutukluların değişimi durduruldu.

Dağlık Karabağ'ın ikinci en büyük şehri Şuşa'nın Azerbaycan kontrolüne geçmesi sonrası 9 Kasım 2020 tarihinde, Rusya Devlet Başkanı Vladimir Putin'in arabuluculuğu ile Azerbaycan Cumhurbaşkanı İlham Aliyev ve Ermenistan başbakanı Nikol Paşinyan tarafından Ateşkes Antlaşması imzalanarak Dağlık Karabağ bölgesindeki tüm çatışmalara 10 Kasım 2020 tarihinde Moskova saati ile 00.00 itibarıyla son verildiği açıklandı. Tanınmayan Dağlık Karabağ Cumhuriyeti Cumhurbaşkanı Arayik Harutyunyan da çatışmaların sona ermesini kabul etti.

Azerbaycan'ın askerî ve diplomatik zaferi ile sonuçlanan savaşın ardından yeniden imar çalışmaları başlatıldı ve yerinden edilmiş on binlerce Azerbaycanlı mülteci geri dönmeye başladı.

Anlaşma maddeleri

1. Dağlık Karabağ’da Moskova saatiyle 00.00'dan itibaren ateşkes ve çatışmaların durdurulması ilan edildi.

-Azerbaycan ve Ermenistan kontrol ettikleri pozisyonlarda kalacak.

2. Ağdam bölgesi ile Ermenistan’ın elinde olan ve Azerbaycan’a ait olan Kazah bölgesindeki toprakları Azerbaycan tarafına 20 Kasım’a kadar verilecek.

3. Dağlık Karabağ'daki temas hattı ve Laçin koridorunda 1960 asker, 90 zırhlı araç ve 380 özel askeri araçla Rus barış güçleri konuşlandırılacak.

4. Rusya Barış Güçleri, Ermenistan ordusunun çekilmesiyle birlikte bölgeye konuşlandırılacak. Rusya Barış Güçleri, bölgede 5 yıl bulunacak. Tarafların, söz konusu sürenin sona ermesine 6 ay kala bunun uygulanmayacağını bildirmemesi halinde, süre otomatik olarak 5 seneliğine yenilenecek.

5. Anlaşmaların uygulanmasına dair kontrolün sağlanması amacıyla kontrol merkezi oluşturulacak.

6. Ermenistan 15 Kasım’a kadar Azerbaycan’a Kelbecer bölgesini, 1 Aralık’a kadar Laçin bölgesini geri verecek. Ermenistan, 5 km. genişliğinde Laçin bölgesindeki koridoru kendisine bırakacak. Bu koridor, Şuşa’ya dokunmayacak. Taraflar 3 sene içinde Hankendi ve Ermenistan arasında bağlantı yapan Laçin koridorunda rotanın oluşturulmasıyla ilgili plan hazırlayacak. Rusya Barış Güçleri, oluşturulacak rotanın korunması amacıyla yeniden konuşlandırılacak. Azerbaycan, Laçin koridorunda vatandaşların, araçların ve yük araçlarının iki yönde hareketini, güvenliğini sağlayacak.

7. Yerinden edilmişler ve mülteciler Birleşmiş Milletler Mülteciler Yüksek Komiserinin kontrolünde Dağlık Karabağ'a ve etrafındaki bölgelere dönecek.

8. Esirlerin, tutsakların ve cenazelerin değişimi yapılacak.

9. Bölgenin ekonomik ve ulaşım bağlantılarında engeller kaldırılacak. Ermenistan, vatandaşların, araçların ve yük araçlarının iki yönde hareketini organize etmek amacıyla Azerbaycan’ın batısındaki bölgeler ile Nahçıvan Özerk Cumhuriyeti arasında ulaşım iletişimini sağlayacak. Ulaşım, iletişimin kontrolü, Rusya Sınır Güvenlik Servisi kurumları tarafından da sağlanacak. Tarafların anlaşmaya varması durumda, Nahçıvan Özerk Cumhuriyeti ve Azerbaycan'ın batı bölgeleri arasında ulaşım iletişimlerinin ağları inşa edilecek.

Anlaşma Sonrası

Azerbaycan Cumhurbaşkanı İlham Aliyev, Azerbaycan Devlet Televizyonu'na verdiği röportajda, "Bir kez daha söylemek istiyorum, savaştan sonra da defalarca Dağlık Karabağ sorununun çözüldüğünü, Azerbaycan'ın bu sorunu tek başına hem savaş meydanında hem de masada çözdüğünü söyledim. Savaş meydanında kazanılan zafer, düşmanı beyaz bayrak kaldırmaya ve teslim olmaya zorladı, teslim olma belgesini imzalamaya zorladı. 10 Kasım'da imzalanan belge Ermenistan'ın teslimiyet belgesidir" diyerek akılda kalan soruları net söylemleriyle cevaplamıştır.

Fakat Ermenistan anlaşma maddelerini ihmal etmekle beraber, intikam arzusu doğrultusunda ilerlediğinin sinyallerini göstermektedir. Azerbaycan, Ermenistan’ın bu tutumuna karşılık yeni bir savaştan korkmadıklarının ve bu sefer daha sert bir tutum sergileyeceğini net bir şekilde belirtmiştir.

Bunlarla beraber anlaşma maddelerinin uygulanmasına ve ihlal edilmemesine fazlasıyla dikkat eden Azerbaycan, Rusya’ya da yapılan ihlaller konusunda daha dikkatli ve titiz davranılması gerektiğini bildirmiştir.

aa.com.tr

tr.euronews.com

wikiwand.com

hurriyet.com.tr

cnnturk.com

EFSA CEREN CERAN